انسان خردمند

1. موجود بی‌اهمیت: این فصل تاریخ جهان و ظهور انسان را شرح می‌دهد. هراری با بیگ بنگ یا انفجار بزرگ که حدود سیزده و نیم میلیارد سال قبل روی داد، شروع می‌کند. او می‌گوید کم‌وبیش 300 هزار سال پس از ظهور ماده و انرژی، ساختارهای پیچیده‌ای از ترکیب این دو به وجود آمد که اتم نام گرفت و ترکیب اتم‌ها به شکل‌گیری مولکول انجامید. نزدیک به 3 میلیارد و 800 میلیون سال قبل، از تلفیق مولکول‌های معینی، ترکیبات عظیم و پیچیده به نام «موجودات زنده» به وجود آمد. هنگامی که موجودات زنده تکامل یافتند، گونه‌ی انسان خردمند هم ظهور یافت و حدود هفتصد هزار سال پیش ساختارهای بسیار پیچیده‌ای را ایجاد کردند که فرهنگ نامیده شد. 
فرهنگ بشر که توسط انقلاب‌های کشاورزی، شناختی و علمی شکل گرفته است، نقشی اساسی در تاریخ بازی می‌کند. هراری موفقیت انسان خردمند را به زبان منحصربه‌فردش مربوط می‌داند که راه را برای تبادل نظر، ارتباط اجتماعی و اختراع هموار کرد. 
2. درخت دانش: در این فصل هراری از توانایی‌های شناختی و ساختارهای ذهنی انسان خردمند و دیگر گونه‌های انسانی، به‌خصوص در آفریقای شرقی، می‌‎گوید. انسان خردمند زمین را به تسخیر خود درآورد و باعث انقراض دیگر گونه‌های انسانی شد. 
هراری می‌گوید انقلاب شناختی در جامعه‌ی انسان خردمند کاری کرد که آن‌ها بتوانند خلاقانه بیندیشند و رفتارشان را اصلاح کنند. با وجودی که انسان خردمند شباهت‌هایی ظاهری با ما داشتند، ولی قابلیت‌های شناختی‌شان ــ مثل یادگیری، به خاطر سپردن و برقراری ارتباط ــ از ما محدودتر بود. 
3. یک روز از زندگی آدم و حوا: در این فصل هراری می‌گوید وقتی می‌خواهیم طبیعت انسانی، روانشناسی و تاریخ او را بررسی کنیم، مهم است که سبک زندگی شکارچی ـ خوراک‌جو را در نظر بگیریم. توضیح می‌دهد که مزرعه‌داری و دامداری طی ده هزار سال گذشته ظهور پیدا کرده که بخشی از دوره‌ای است که انسان‌های خردمند به شکارگری ـ خوراک‌جویی مشغول بوده‌اند. با وجودی که انسان‌ها به سمت جامعه‌ای پسا صنعتی گذر می‌کردند، رفتارهای به‌خصوصی را از نیاکانشان، آدم و حوا، به ارث برده‌اند. 
او می‌گوید انسان مدرن نوعی چارچوب فکری شکارگری ـ خوراک‌جویی دارد که با جوامع کنونی پسا صنعتی‌اش تعامل می‌کند. متعاقباً، ارتباطی میان رفتارهای معاصر ما با اجداد شکارگرـ خوراک‌جویمان وجود دارد که نشان می‌دهد آن جنبه‌های سبک زندگی مدرن ما انعکاسی است از رفتارهایی که طی دوره‌های نخست تکامل یافتند. 
4. طوفان بزرگ: هراری در این فصل توضیح می‌دهد انقلاب شناختی به انسان خردمند اجازه داد بر مرزهای جغرافیایی، مانند پهنه‌های آبی که قبل از آن مانع گسترش انسان‌ها و سایر حیوانات آفریقایی ـ آسیایی به قاره‌هایی مانند استرالیا می‌شدند، فائق بیاید. پیش از جهش شناختی، اقیانوس‌ها و دریاها مانعی غیرقابل عبور بودند و اجازه‌ی اکتشاف و اسکان در سرزمین‌های دور را نمی‌دادند. 
با انقلاب شناختی، تکنولوژی پیشرفت کرد و مهاجرت مردم آفریقایی ـ آسیایی به آسیا و باقی سرزمین‌های خالی از سکنه و همچنین جزیره‌ها میسر شد. این پیشرفت به پراکنده شدن انسان‌ها در سراسر جهان کمک کرد و جابجایی گیاهان و حیوانات نیز انجام شد. 

5. بزرگ‌ترین فریب تاریخ: حدود دو و نیم میلیون سال قبل، انسان‌ها برای ارتزاق به شکار حیوانات و جمع کردن گیاهان متکی بودند. انسان‌های خردمند از شرق آفریقا به خاورمیانه، آسیا، اروپا و در نهایت آمریکا و استرالیا، مهاجرت کردند و سبک زندگی شکارگر ـ خوراک‌جوی خود را ادامه دادند. حول و حوش ده هزار سال قبل که انسان‌ها به تدریج شروع به دستکاری زندگی نباتات و حیوانات کردند و اقتضائات ساختارهای سیاسی، مذهبی و اجتماعی تغییر کردند، انقلاب کشاورزی روی داد. 
انسان‌ها برای غذا دانه می‌کاشتند، آبیاری می‌کردند، گیاهان را وجین می‌کردند و حیوانات را رام و اهلی می‌کردند. این تغییر نقطه عطفی در تاریخ بشر به شمار می‌رود، چراکه کاشت گیاه و رام کردن حیوانات راه را برای رشد و توسعه‌ی کشاورزی و در اختیار گرفتن طبیعت برای رفع نیازهای انسان فراهم کرد. 
6. ساختن اهرام: این فصل درباره‌ی تأثیر بسزای انقلاب کشاورزی بر جوامع انسانی بحث می‌کند که باعث شد سبک زندگی شکارگرـ خوراک‌جو را کنار بگذارند و به مزرعه‌داری و ماندگاه‌های دائم رو بیاورند. تولید روزافزون خوراک به رشد جمعیت و شکل‌گیری جوامع کشاورزی منجر شد. با افزایش جمعیت، منابع زمینی نایاب‌تر شدند که همین باعث شد اهمیت زراعت و چراگاه‌ها بیشتر شود. 
در همین دوران بود که مفهوم ثروت‌اندوزی و نگرانی برای آینده شکل گرفت که با سبک زندگی بخور و نمیر خوراک‌جویان در تضاد بود. انقلاب کشاورزی اعضای خانواده‌ها را تشویق کرد به همکاری کردن رو بیاورند، چراکه منابع مشترک در اختیار داشتند و خودشان اجتماعی سازمان‌یافته محسوب می‌شدند. این تغییر در واقع شروع نظمی خیالی را رقم زد؛ سازمانی اجتماعی که براساس عقاید، ارزش‌ها و هنجارهای مشترکی ساخته می‌شد که بر تشکیل جامعه‌ای بسیار پیچیده‌تر مبتنی بود.    
7. اضافه‌بارِ حافظه: با تکامل جوامع کشاورزی به امپراتوری‌ها، نیاز به ثبت مالیات‌ها، دادوستدها، تدارکات نظامی و وقایع تاریخی به شدت حساس و با اهمیت شد. حافظه‌ی انسان که توانایی محدود دارد و فناپذیر است، قادر به انجام این وظیفه نبود. سومریان، تمدن باستانی ساکن در بین‌‌النهرین، راه‌حلی برای این چالش یافتند: سیستم خطی را ابداع کردند که کار مستندسازی و حفظ اطلاعات، بدون وابستگی به حافظه‌ی انسان، را راحت کرد. نوشتن در ذخیره‎ و پردازش اطلاعات انقلابی به راه انداخت و نگهداری و حفظ داده‌های حوزه‌های مختلف جامعه، مثل برداشت محصول و دادوستد، را برای امپراتوری‌ها و پادشاهی‌ها آسان‌تر کرد. این اختراع اتکا به حافظه‌ی انسان را کاهش داد و شیوه‌ی مدیریت و نگهداری اطلاعات را برای تمدن‌ها متحول کرد. ‌
8. در تاریخ عدالتی نیست: در این فصل بحثی درباره‌ی ظهور «شبکه‌های همکاری گسترده» و نقش‌شان در سازماندهی جوامع انسانی را می‌خوانیم. انسان برای حفظ و تداوم چنین شبکه‌هایی فاقد غرایز زیستی لازم بود، بنابراین نظمی خیالی را ایجاد کرد که نه بی‌طرف بود و نه عادلانه و اختراع خط تجهیزش کرد. نظم خیالی به تشکیل سلسله‌مراتب اجتماعی براساس ثروت و قدرت منجر شد. افراد طبقات بالا از امتیاز برخوردار بودند، ولی در طبقه‌های پایین‌تر با تبعیض و سرکوب مواجه می‌شدند. این ساختار اجتماعی شبیه به هرم بود، مافوق‌ها در رأس، عوام در طبقات میانی و بردگان در پایین‌ترین طبقه قرار داشتند. 

9. پیکان تاریخ: این فصل تأثیر انقلاب کشاورزی بر جوامع انسانی را، که پیچیده‌تر و گسترده‌تر شده‌اند، بررسی می‌کند. با مستحکم‌تر شدن نظم خیالی، آدم‌ها در دنیایی متولد شدند که داستان‌های خیالی و افسانه‌ها بر افکار و رفتارشان نفوذ داشت. هنجارها و انتظارات اجتماعی پدیدار شدند که افراد را به پیروی از قوانین، دستورات و ضوابط ملزم کردند. پایبندی جمعی به هنجارهای فرهنگی شرایط را برای همکاریِ غریبه‌ها فراهم کرد، آن‌ها را قادر ساخت با همدیگر کار کنند و انسجام اجتماعی را حفظ کنند. 
10. رایحه‌ی پول: در این فصل خاستگاه پول و سیر تکاملش در تاریخ را می‌خوانیم. در اساس، معاملات براساس مبادله‌ی کالا به کالا انجام می‌شد، اما در نهایت و به تدریج طلا و نقره به عنوان کالایی برای مبادله معرفی شد. 
11. بینش‌های امپراتوری: دیدگاه کلی یووال نوح هراری این است که تاریخ ذاتاً ناعادلانه است و گواه آن ظهور و گسترش امپراتوری‌هاست. این فصل به بررسی سیر تاریخی امپراتوری‌هایی که به دنبال فتح و در اختیار گرفتن سرزمین‌های دیگر بودند می‌پردازد و تمرکز اصلی‌اش روی بی‌عدالتی ذاتی‌ چنین کارهایی است. 
12. قانون دین: مذاهبی مانند اسلام مکان‌های مقدسی دارند، مثل مکه. در گذشته هدف مذهب متحد کردن انسان‌ها و تقویت اعتقادشان به اتحاد کاربرد داشت. ولی امروزه مذهب منبع نفاق، تبعیض و مخالفت است. 
13. راز موفقیت: هراری ادعا می‌کند تجارت، امپراتوری‌ها و ادیان جهانی باعث شده مرزهای کشورها نادیده گرفته شوند و به همین دلیل امروزه جامعه‌ای جهانی داریم. فرهنگ‌ها که زمانی کوچک بودند حالا بزرگ‌تر شده‌اند، زیرا فرهنگ‌های کوچک به هم پیوستند و فرهنگ‌های بزرگ را شکل دادند تا نیازهای جامعه‌ی جهانی را برآورده کنند. امروزه، جامعه‌ی جهانی چیزهای زیادی برای به اشتراک‌گذاری با همدیگر دارند، آن هم به دلیل مرزهای محوشده‌ی بین ملت‌ها یا کشورهای مستقل است. 

14. کشف نادانی: بشر اختراعات و نوآوری‌های بی‌شماری ثبت کرده. اما درباره‌ی موجودات زنده و زمین  99.99 درصد نادانی وجود داشت. بشر چیزی درباره‌ی میکرواورگانیسم‌ها نمی‌دانست و در نتیجه کشف یک میکروسکوپ خانگی در 1674 توسط آنتونی فان لیوونهوک به انسان کمک کرد میکرواورگانیسم‌ها را ببیند. در اصل، زمانی که انسان در مسیر کشف چیزهایی قدم گذاشت که پیش از آن ندیده یا احساسشان نکرده بود، نادانی را کشف کرد و به این طریق پایه‌های انقلاب علمی بنا نهاده شد.
15. پیوند علم و امپراتوری: ابرقدرت‌ها برای تثبیت کنترل خود در سرزمین‌های دیگر از علم استفاده می‌کنند. رشد و توسعه‌ی کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی به دلیل رشد علم در این کشورها بوده است، اما بقیه‌ی کشورها نتوانسته‌اند به چنین رشدی دست یابند. رشد علمی در کشورهای اروپایی، رشد آن‌ها را تضمین و کنترل‌شان بر دنیا را تسهیل می‌کند. 
16. کیش سرمایه‌داری: این فصل نقش کاپیتالیسم در شکل‌دهی اقتصادها و جوامع را بررسی می‌کند. تصور بر این بود که به کارگیری پول، ساخت شالوده‌ها و رشد امپراتوری‌ها را تسهیل می‌کند. سرمایه‌گذاری در تحقیقات علمی منجر به پیشرفت‌های فناوری شد، در حالی که اکتشافات جدید جغرافیایی، پیشرفت‌های سازمانی و اختراعات با هدف تسهیل بیشتر انباشت ثروت انجام می‌شود. هراری در این فصل توضیح می‌دهد که در نهایت چگونه سرمایه‌داری به رقابت و نوآوری دامن می‌زند، زیرا افراد و کسب‌وکارها به دنبال سود و رونق اقتصادی هستند. 
17. چرخ‌های صنعت: به واسطه‌ی سرمایه‌گذاری مجدد، صنایع رشد کردند و ثروت بیشتری نه تنها به جیب سرمایه‌گذاران شخصی، بلکه به جیب اهالی یک کشور خاص ریخته شد. مردم کم‌کم به استفاده از انرژی و مواد خام برای ثروت‌اندوزی و افزایش سرمایه‌گذاری رو آوردند و این امر جهان را به سمت صنعتی شدن و رشد اقتصادی قابل توجه سوق داد.
18. انقلاب دائمی: این فصل بر چگونگی ماندگاری انقلاب صنعتی تأکید دارد. امروزه آشکار است که انقلاب صنعتی دائمی است و بسیاری از کشورها به دنبال آن هستند، زیرا این کار تنها راه توسعه‌ و رشد یک ملت است، در غیر این صورت یک کشور باید برای رفع نیازهای مردم، ثروت کافی داشته باشد.
19. و تا آخر عمر به خوبی و خوشی زندگی کردند: آیا مردم برای وقوع انقلاب‌های کشاورزی، علمی و صنعتی خوشحال و راضی هستند؟ هراری ادعا می‌کند که از زمان آغاز انقلاب علمی، بین قدرت و شادی رابطه وجود داشته و این موضوع نشان می‌دهد که انقلاب‌هایی که در تاریخ آمده است، رضایت مردم را در پی داشته است؛ اما در حال حاضر رضایت و خوشحالی مردم از بابت این انقلاب‌ها محل سؤال است، زیرا امروزه با وجود ظهور و موفقیت ماندگاری انقلاب‌های علمی و صنعتی، مردم هنوز خوشحال نیستند.
20. فرجام انسان خردمند: انسان‌های خردمند، مانند سایر موجودات، در معرض فرآیندهای انتخاب طبیعی، واکنش‌های شیمیایی و نیروهای فیزیکی هستند. انتخاب طبیعی محدودیت‌هایی را برای بشر قائل بود که امروزه بشر به دلیل هوشمندی از آن فراتر رفته است. معرفی و عرضه‌ی مهندسی زیست‌شناسی، ابداعات و اختراعات بشر را قادر ساخته تا از برخی محدودیت‌ها یا مرزهایی که توسط انتخاب طبیعی برای آنها ایجاد می‌شود، عبور کند.